در حال حاضر، مستندسازی به عنوان یکی از شیوههای جذاب و آموزنده برای ارائه داستانها و وقایع به صورت گستردهای مورد توجه قرار گرفته است. این هنر و ارتباط از طریق تصاویر و صداها، مخاطبان را با دنیای جدیدی از واقعیتها، تجربهها و موضوعات متنوع آشنا میکند. مستندسازی، به عنوان یک سبک خلاقانه از فرایند ساخت و تجسم واقعیتها، قدرت بالایی در انتقال ایدهها، ارائه دیدگاهها و الهام بخشیدن به تفکر و تامل دارد.
از این رو، مستندسازی میتواند برای مخاطبان یک تجربهی فرهنگی، تاریخی، علمی، اجتماعی ارائه دهد که قابلیت غرق شدن در دنیای واقعیتها و تجارب جدید را فراهم میکند.
مستندسازی چیست؟
مستندسازی هنری است که با استفاده از تصاویر، صدا و سایر رسانهها، واقعیتها، رویدادها و داستانها را به صورت واقعی یا موثر در قالب یک فیلم یا یک کار سمعی-بصری به تصویر میکشد. این هنر به کارگردانی، تولید، مونتاژ و انتشار مستندها برای تأثیرگذاری در آگاهی عمومی، تاریخنگاری، آموزش و سرگرمی میپردازد.
تاریخچه مستندسازی
تاریخچه مستندسازی با بازگشت به سالهای اولیه سینما آغاز میشود، زمانی که فیلمها از نظر فنی و تکنولوژیک محدود بودند و امکانات و وسایل ضبط و نمایش مستندها به مراتب کمتر از امروز بود. اما در طول سالها، با پیشرفت تکنولوژی فیلمبرداری و صداگذاری، مستندسازی رشد چشمگیری را تجربه کرد.
در دهه 1920، مستندها به عنوان وسیلهای برای نمایش تحولات اجتماعی و فرهنگی به کار گرفته شدند. با ظهور تکنیکهای جدید فیلمبرداری و ویرایش، این هنر به سمتی جدید هدایت شد و توانست تأثیرگذاری بیشتری در جامعه داشته باشد. در دهه 1920 و 1930، مستندها به عنوان وسیلهای برای نشان دادن واقعیتها و حقایق از زندگی مردم استفاده میشدند.
با ورود تلویزیون به خانههای مردم در دهه 1940 و 1950، مستندسازی به یک کانال جدید برای تأثیرگذاری بر جامعه تبدیل شد. شبکههای تلویزیونی با استفاده از مستندها، از قدرت این هنر برای نشان دادن واقعیتها و تأثیرگزاری در جامعه بهرهبرداری کردند. با توسعه و پیشرفت رسانهها، مستندسازی به یک ابزار قدرتمند برای تأثیرگذاری در عموم مردم و تغییر آرایشهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تبدیل شد.
در دهه 1960 و 1970، جنبش سینمای مستند که به عنوان «نوسینما» شناخته شد، به رواج بیشتر مستندسازی کمک کرد. این جنبش به تمرکز بر روی تجربه شخصی و دیدگاه شخصی مستندسازان در برابر مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تأکید داشت و باعث شد تا مستندها بیشتر به عنوان یک ابزار برای انتقاد اجتماعی و تغییر اجتماعی شناخته شوند.
در سالهای اخیر، با پیشرفت فناوری و ظهور اینترنت، مستندسازی به یک روش پرطرفدار برای نشر و به اشتراکگذاری دیدگاهها، اندیشهها و تجارب افراد در سراسر جهان تبدیل شده است. این فرصتها به مستندسازان امکان میدهد تا به صورت مستقل و بدون محدودیتهای زمانی و مکانی، در مورد موضوعات مختلفی از جمله اجتماعی، محیط زیستی، فرهنگی، تاریخی و سیاسی، نظریهها و دیدگاهها را با مخاطبان خود به اشتراک بگذارند.
تفاوت مستندسازی در گذشته و امروز
مستندسازی به عنوان یک هنر و ابزار برای ثبت و ارائه واقعیتها و تجربیات انسانها، تاریخچهای طولانی و پر از تحولات دارد. تفاوتهای قابل توجهی بین مستندسازی در گذشته و امروز وجود دارد. در ادامه برخی از این تفاوتها را مطرح خواهیم کرد:
- فناوری: یکی از تفاوتهای بزرگ مستندسازی در گذشته و امروز، استفاده گسترده از فناوری است. در گذشته، تجهیزات مستندسازی محدودتر بوده و استفاده از دوربینهای فیلمبرداری حرفهای، تجهیزات صداگذاری و وسایل پستولید محدودتر بود. اما با پیشرفت فناوری، امروزه ابزارهای پیشرفتهتر و بهروزتری برای مستندسازی وجود دارد که امکانات بیشتری را برای فیلمبرداری، صداگذاری، و ویرایش فیلم و صدا فراهم میکند.
- تنوع موضوعات: در گذشته، مستندها معمولاً بر روی موضوعات خاصی متمرکز بودند و تنوع موضوعاتی که در مستندها بررسی میشدند، محدودتر بود. اما امروزه، با گسترش فضای مستندسازی، تنوع موضوعاتی که میتوان در مستندها به آنها پرداخت، بسیار بیشتر است. از سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی، محیط زیستی، ورزشی، تاریخی و غیره، مستندها میتوانند دربارهی موضوعات مختلفی باشند که به تنوع و جذابیت آنها برای مخاطبین کمک میکند.
- تغییر در شیوه برخورد با موضوعات: در گذشته، مستندها معمولاً به صورت خبری و اطلاعرسانی از وقوع یک واقعه یا گزارش از یک موضوع خاص تهیه میشدند. اما امروزه، مستندسازان بیشتر به دنبال بررسی عمیق و تحلیلی از موضوعات مختلف هستند و تلاش میکنند تا ابعاد مختلف یک مسئله را بررسی کنند، از جمله جوانب اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، محیط زیستی و غیره. همچنین، بهرهبرداری از رویکردهای نوین و آزادی بیان بیشتر در مستندسازی امروزه به مستندسازان این امکان را میدهد تا به صورت بیطرفانه و بدون تحت تأثیر قرارگیری از موضوعات مختلف برخورد کنند و پردههای پنهان را برای مخاطبان خود بردارند.
هدف از مستندسازی
هدف اصلی مستندسازی، به تصویر کشیدن واقعیتها، رویدادها، ایدهها و دیدگاهها در قالب یک فیلم یا یک اثر صوتی-تصویری است. این هنر با استفاده از تصاویر و صداها، تلاش میکند تا یک موضوع خاص را برای بینندگان یا شنوندگان به تصویر بکشد و آنها را با واقعیتهای جدید آشنا کند. هدفهای اصلی مستندسازی عبارتند از:
- آگاهیبخشی: مستندسازی میتواند هدف آگاهیبخشی داشته باشد. با نشان دادن جوانب ناشناخته و پنهان یک موضوع، مستندسازی به بینندگان کمک میکند تا اطلاعات جدیدی درباره یک موضوع خاص کسب کنند و نگرشهای جدیدی بسازند.
- حفظ و ثبت تاریخ و فرهنگ: بسیاری از مستندها به عنوان یک ابزار برای حفظ و ثبت تاریخ و فرهنگ یک جامعه یا یک منطقه استفاده میشوند. با به تصویر کشیدن سنتها، رسوم و فرهنگها، مستندسازی به نگهداری و حفظ آثار فرهنگی و تاریخی کمک میکند.
- تأثیرگذاری و تحول: مستندسازی میتواند برای تأثیرگذاری و تحول در جامعه استفاده شود. با به تصویر کشیدن موضوعات اجتماعی، محیطی، سیاسی و اقتصادی، مستندسازان میتوانند تغییرات اجتماعی و سیاسی را ترویج کرده و تحولات اجتماعی را تسریع کنند.
انواع روشهای مستندسازی
ساخت فیلم مستند میتواند با استفاده از چندین روش و تکنیک مختلف انجام شود. برخی از روشهای معمول مستندسازی عبارتند از:
روش نمایشگری (Observational)
در این روش، دوربین به عنوان یک مشاهدهگر بیطرف حضور دارد و وقوع واقعی رویدادها و وقوعات به صورت طبیعی ضبط میشود. فیلمساز در اینجا تلاش میکند تا حقیقت واقعی و تصاویری بیطرف از رویدادها را به تماشاگر ارائه کند.
روش روایتی (Expository)
در این روش، یک روایت یا داستان به کمک توضیحات و تفسیر فیلمساز درباره موضوع مستند ارائه میشود. فیلمساز میتواند از صداگذاری، نوشتن توضیحات و تعامل با مخاطب برای ارائه تفسیری خاص از موضوع مستند استفاده کند.
روش نمادین (Symbolic)
در این روش، از نمادها، علائم و سمبلها برای انتقال مفاهیم و ایدهها درباره موضوع مستند استفاده میشود. این روش میتواند به تماشاگر امکان بدهد تا از طریق نمادها و سمبلها به مفاهیم غنی و پیچیدهتر مستند دسترسی پیدا کنند.
روش انتقادی (Critical)
در این روش، فیلمساز میتواند از یک رویکرد انتقادی و تحلیلی به موضوع مستند پرداخته و نقد و بررسیهای خود را درباره موضوع ارائه کند. این روش میتواند به تماشاگران امکان بدهد تا به چالش کشیدن و تفکر پویا درباره موضوع مستند بپردازند.
جمعبندی
مستندسازی یک هنر و روش قوی برای به تصویر کشیدن واقعیتها، رویدادها و داستانها است. این فرایند، از تهیه، کارگردانی، تولید و مونتاژ مستندها تا انتشار آنها، امکان ایجاد تأثیرات قوی در آگاهی عمومی، تاریخنگاری، آموزش و سرگرمی را فراهم میکند. با استفاده از تصاویر، صدا و سایر رسانهها، مستندسازی به خوانندگان و بینندگان امکان میدهد تا به عمق و پوشش وسیعی از موضوعات مختلف دسترسی پیدا کنند و از جنبههای مختلفی از واقعیتها و داستانها آگاهی کسب کنند.