از سه گونۀ مستند بازسازی شده، محض، داستانی در ایران، مستند محض، به مثابه گسترده‌ترین حیطه، در سطح عناصر چهارگانه‌ی امر واقع دارای پنج عرصه‌ی عین گرایی (گسترده سازی گزارش)، واقع گرایی، فیلم‌های تجربی، عاطفه‌گرا و به اصطلاح شاعرانه (بیرونی-ذهنی) و تأویل گر است.
واقع گرایی فیلم مستند، جدا از نظام معناعی‌اش، در موفق‌ترین شکل خود در ایران، عرصه‌ی کشف درام، در امر واقع و جهان اجتماعی – تاریخی بوده است. همچنین منظورم از عین‌گرایی، مشاهده‌گرایی و حتی مسئله‌یابی، ارائه افق‌های وسیع، طبیعت و مناظر زیبا، نمایش بیرونی و سطحی زندگی‌های دور و نزدیک بدون تحلیل و ارزیابی نتایج مشاهده است. اما روش پژوهش کلیت نگر که تلفیقی از روش‌های تجربی و جدلی است امکان دستیابی به شناخت مؤثر را ممکن می‌سازد.
تذکر این نکته، شاید ضروری باشد که برخی فیلم‌سازان، با تفسیری که از اصطلاح سینمای مستند (مدیوم کارگردان) داشته‌اند، فرآیند و نتایج تحقیق را با آرمان خود در آمیخته، حتی، به مدد سبک خود در فیلمبرداری و تدوین جاذبه‌ها، به پژوهش جهت سیاسی یا فلسفی داده‌اند؛ جدا از این روش، مستندسازان با تأکید بر محتوای عاطفی تصویر یا جایگزین ساختن عواطف به جای روش پژوهش، یا حذف و تأکید مستند واقع گرای هنری، شاعرانه یا تبلیغی را به وجود آورده‌اند. گونه‌ی تبلیغی (پروپاگاندا)، که در سطح عناصر چهارگانه با واقع گرایی، شریک است، در سطح ره‌یافت و ساختاردهی، آن‌ها را آن طور که می‌خواهد، جهت می‌دهد.
جدا از گزارش‌ها و فیلم‌های خبری دوره قاجار، که از نظر تاریخی و ثبت وقایع بصری فوق‌العاده با ارزش‌اند و فیلم‌های گزارشی و خبری مربوط به تاج گذاری و مراسم کلنگ زدن و افتتاح‌ها (در دوره‌ی رضاشاه)، و برخی گزارش‌ها مربوط به اوایل سلطنت محمدرضاشاه (تا اواخر دهه بیست شمسی)، فیلم مستند عین‌گرا، پدیده‌ای مربوط به سال‌های بعد از کودتای 1332 است. احساس نیاز به تبلیغات رسمی دولتی، همچنین نیاز ملی به تماشای فرهنگ سرزمین خود و دیدن نقش گذشته خویش در فرهنگ جهانی از انگیزه‌های رویکرد به گزارش و سندبرداری بود.
سینمای صنعتی نیز عرصه عینی‌ترین فیلم‌های مستند ایران است که گاهی به مدد تدوین و موسیقی جذابیت می‌یابد.
در سینمای اجتماعی دهه‌ی چهل شیوه تدوین جدلی تجربه شد (در تریلوژی کامران شیردل) که بعد تازه‌ای به عین گرایی خام می‌افزود. به علت سنگینی و صعوبت این آثار، بسیاری از فیلم‌هایی که خود دولت برای نمایش دگرگونی در شرایط دشوار اجتماعی سفارش می‌داد، قابل تحمل نبود. چون در همان تدوین جدلی، چهره دیگری از ایدئولوژی، خود را در برابر تبلیغات، آشکار می‌ساخت. اما اگر در فیلم طنزآمیز (اون شب که بارون اومد) نمای خنثای (دروغ محضه آقا!) به نماهای قبل از خود، معانی متفاوتی می‌دهد، در فیلم (مرد نمکی) ساخته مرتضی شاملی (1378)، جدل از برابر نهاد واقعیات به دست آمده است. این فیلم همچنین قادر است توهمی از گفت و گو را بین آدم‌هایی به وجود آورد که با هم در یک صحنه حضور ندارند.
در اواخر دهه چهل، نسل جدیدی که احتمالا در غیاب مستند، تماما به ادبیات و شعر آگاه کننده روی می‌آورد، به سینما کشانده شد و فیلم مستند جامعه نگار و تحقیقی، معنا و افق تازه ای یافت. (اربعین) در بوشهر و فیلم‌های مهم و ارزنده (باد جن) ساخته ناصر تقوایی و (بلوط) ساخته حسین طاهری دوست محصول این دوره است. کمتر فیلمی را می‌توان یافت که نه به نقش مردم در حیات اجتماعی‌شان بلکه به دلایل ضعف آن‌ها اشاره نکرده یا آرمانگرایانه به نهادهای اجتماعی نپرداخته باشد. سینمای مستند واقع گرا، هم جست‌وجو در ریشه‌هاست، هم جست‌وجو در نادیده‌های سرزمین.
سینمای مستند، در جریان انقلاب اسلامی، کاربرد تازه‌ای یافت، از پوسته خود در آمد، جمعیت میلیونی و آرزوهای دگرگونی و آرمان، فیلم‌ها را انباشت و بلافاصله بعد از انقلاب، فیلم مستند در تمام زمینه‌ها به کار افتاد تا عرصه واقع نمایی اجتماعی و نمایش فعلیت فرهنگ باشد. جانبداری از طبقه‌های نوخاسته، محرومان وارث زمین، آزادی و عدالت و کار، پژوهش را به پیش می‌برد یا مقدم بر پژوهش بود.
براساس شرایط جدید، تاریخ بازنویسی می‌شد.
سینمای مردم نگاری ایران فیلم‌ساز سخت‌کوشی چون فرهاد و رهام یافته است، با فیلم‌های تاراز و عروسی مقدس یا پیرشالیار. در برخی فیلم‌های ابراهیم مختاری و محمدرضا مقدسیان با جوهره‌ی موضوع از طریق نمایشی کردن واقعیت رو به روییم، با دو فیلم زعفران مختاری و مای سا و ماسان اثر محمدرضا مقدسیان و لاخ مزار ساخته محسن عبدالوهاب.
فیلم‌های کودکان سرزمین ایران تهیه کننده محمدرضا سرهنگی به سفارش صدا و سیما عینی‌ترین نمونه‌های فیلم مستند را درباره زندگی در گستره ایران، در بین خود دارد.
در حالی که بخشی از سینمای اجتماعی ایران، به مباحثه‌ی واقعیت و خیال، علاقهمند می‌شود یک رده از فیلم‌های کوتاه داستانی نیز دیده می‌شود که با اتکا به روش دوربین مستقیم و با سخت کوشی فراوان توهم فیلم مستند را به وجود می‌آورد. همچنین فیلم‌های مستندی وجود دارد که با استفاده از روش‌های سینمای داستانی صداقت اثر را زیر سؤال برده است.
فیلم‌های این شعبه از سینمای مستند هم به شیوه توصیفی با اتکا به تدوین گفتار ساخته شده‌اند که تماشاگر را مستقیم مورد خطاب قرار می‌دهد، هم به شیوه‌ی مشاهده‌ای، سینمای بی‌واسطه و سینما حقیقت، هم به شیوه‌ی سینمای انعکاسی،که روش تولید فیلم رخدادهای پشت دوربین نیز به واقعیت‌های مقابل دوربین افزوده می‌شود.
مستندهای اول شخص و حدیث نفس، هنوز پا نگرفته است.
برای مطالعه مقاله سینمای مستند ایران – قسمت اول کلیک کنید.
آژانس تبلیغاتی آوای اوج، به عنوان یکی از با سابقه‌ترین آژانس‌های تبلیغاتی در حوزه دیجیتال و بازاریابی آنلاین شناخته می‌شود. این آژانس با تمرکز بر روی نوآوری و کیفیت، خدماتی ویژه و متمایز در زمینه تبلیغات دیجیتال ارائه می‌دهد. آوای اوج با تیمی متخصص و با تجربه، به کسب و کارها در ارتقاء حضور آنلاین خود کمک می‌کند.